Einar Benediktsson, Sam Eyde – Uppbygging virkjana

Orkubloggið upplýsti ósk sína um nýtt Kalmarsamband. Sem er auðvitað eins og hvert annað grín. Aftur a móti er bloggið skotið í nánu sambandi Íslands og Noregs. Í fúlustu alvöru.

Síðustu dagana hef ég beðið eftir því að Norðmenn taki af skarið. Og bjóði Íslendingum lánið sem við þurfum. Ég trúi enn að af því verði. Norðmenn eru varkárir og ana ekki að hlutunum. Hugsanlega eru þeir ekki bara að skoða möguleika á láni – heldur líka að íhuga möguleika að kaupa umtalsverðan hlut íslenska fjármálakerfisins. Ég held satt að segja að bankarnir væru miklu betur komnir í höndum Norðmanna, en að hér nái íslenska ríkið einræði á bankamarkaði og blessaðir valdhafarnir komi á nýjum helmingaskiptum og einkavinavæðingu.

einar_ben

En að öðru. Í dag ætlar Orkubloggið að gæla við þá hugsun hvernig Ísland hefði geta þróast. Ef, ef…

Allir sæmilega meðvitaðir Íslendingar þekkja Einar Benediktsson, skáld og sýn hans um uppbyggingu virkjana og iðnaðar. Þessir draumar Einars rættust ekki og Íslendingar  byrjuðu fyrst að nýta vatnsorkuna af alvöru síðla á 7. áratugnum. Og reyndar hefur iðnvæðing íslands orðið með þeim hætti að öll helstu iðnfyrirtækin eru í eigu útlendinga. En hvað hefði gerst ef Einari hefði tekist ætlunarverk sitt? Ættum við þá etv. nokkur öflugustu iðnfyrirtæki Evrópu?

Orkublogginu hefur oft orðið hugsað til Norðmannsins Sam Eyde – og hvernig Ísland liti út ef Einar Benediktsson hefði orðið e.k. Sam Eyde Íslands. Þeir Eyde voru samtíðarmenn – fæddust skömmu fyrir 1870 og létust báðir árið 1940. Þeir voru þó um margt ólíkir – annar var skáld og lögfræðingur en hinn verkfræðimenntaður og með skyn fyrir uppfinningum. Og það var uppfinningamaðurinn Sam Eyde sem tókst að fá fjármagnseigendur til liðs við sig og gat boðið þeim bæði tæknivit og náttúruauðlindir Noregs.

Þar er helst að nefna að Eyde tókst í félagi við norska vísindamanninn Kristian Birkeland að þróa aðferð til að framleiða áburð. Sem felst í að nýta nitur úr andrúmsloftinu til að vinna saltpétur. Það ferli krefst mikillar orku og þar gat Eyde lagt fram orkuna, því hann hafði þá nýlega orðið sér úti um mikil virkjanaréttindi í Telemark.

Já – enn og aftur er Orkubloggið lent í Telemark – þessu „Þjórsársvæði“ Norðmanna sem næstum varð til þess að útvega Nasista-Þýskalandi kjarnorkusprengju. En nóg hefur verið fjallað um það ævintýri hér á blogginu í eldri færslum.

sam_eyde

Þeir félagarnir Eyde og Birkeland voru nú með í höndunum aðferð og orku til að framleiða tilbúinn áburð handa heimsbyggðinni. Þetta var árið 1903 – um það leyti sem íslenska Heimastjórnin leit dagsins ljós og einungis nokkrum árum áður en Einar Benediktsson stofnaði Fossafélagið Títan.

Eyde og Birkeland stofnuðu félag í kringum áburðarframleiðsluna, sem nefndist Elektrokemisk Industri. Fjármagn fékkst frá nokkrum sænskum ljúflingum – nefnilega Wallenbergunum sem þá byggðu veldi sitt einkum á bankarekstri í Svíþjóð. Fyrsta áburðarverksmiðja Elektrokemisk Industri – er löngu síðar varð að Elkem sem Íslendingar þekkja auðvitað vel – hóf rekstur tveimur árum síðar. Og þetta sama ár – 1905 – stofnaði Sam Eyde annað félag um orkuvinnslu og áburðarframleiðslu og nefndist það Norsk Hydro-elektrisk Kvælstofaktieselskab. Sem síðar varð risaálfyrirtækið Norsk Hydro.

Þó svo líf Einars Benediktssonar teljist líklega um margt hafa verið dramatískara en ferill Sam Eyde, þurfti sá síðarnefndi einnig að þola lífsins byrðar. Eftir að hafa stofnað og stjórnað báðum fyrrnefndum fyrirtækjum, sem i dag eru meðal helstu iðnaðarrisa heimsins, fór svo að honum var fljótlega ýtt til hliðar. Hann þótti erfiður í skapi og árið 1917 bolaði stjórnin honum úr forstjórastól og 1925 lét hann af stjórnarformennskunni. Sagt er að hann hafi gert sérstakan samning við stjórnina, sem megi etv. teljast fyrsti alvöru starfslokasamningurinn! Já – það voru hvorki bandarískir forstjórar né íslenskir auðmenn sem fundu upp þann ósið. Heldur góðir og kristilega þenkjandi Norðmenn. Það gengur svona.

NOK_200kr

Norðmenn kunna á bissness! Og hananú. Það telur Orkubloggið næg rök til að kasta sér í þeirra fang. Ekki seinna vænna. Úr því Einar Ben náði ekki tengslum við þá Birkeland og Wallenbergana.

PS: Bæði Einar Benediktsson og Kristian Birkeland hafa komist á peningaseðla. En mér er ekki kunnugt um að neinn slíkur seðill hafi borið mynd Eyde. Sem er auðvitað hreinn skandall.