Dóminíka – Jarð­hita­rann­sóknir og bor­an­ir, Ísor

Grein/Linkur: Smáríkið Dóminíka í Karíbahafi – saga og endurnýjanleg orka

Höfundur: Sigurður Sveinn Jónsson

Heimild:

.

.

Nóvember 2022

Smáríkið Dóminíka í Karíbahafi – saga og endurnýjanleg orka

Það kemur okkur Íslend­ingum kannski ekki mjög á óvart þegar við ferð­umst til fjar­lægra landa að þurfa að útskýra nánar hvar Ísland er á jarð­ar­kringl­unni. Íslend­ingar eru ekki þeir einu sem lenda í því að hitta fólk sem hefur aldrei heyrt heima­lands­ins get­ið. Slík ríki eru í raun um allan heim en hér er ætl­unin að segja frá litlu lýð­veldi í Karí­ba­haf­inu þar sem búa rétt rúm­lega 70.000 manns og fáir hafa heyrt um.

Á eyjum Karí­ba­hafs­ins búa alls tæpar 40 millj­ónir manna, ef talið er frá norð­ur­strönd Venes­ú­ela í suðri og að Flór­ídaskag­anum í norðri. Alls eru um 30 ríki á þessu svæði sem hafa mis­mun­andi þjóð­rétt­ar­lega stöðu. Sum eru sjálf­stæð lýð­veldi, önnur hafa stöðu hér­aðs í öðru fjar­lægu landi og enn önnur eru sjálf­stjórn­ar­svæði eða nokkurn veg­inn sjálf­stæð ríki en undir bresku krún­unni.

Nýrra vend­inga er eflaust að vænta eftir and­lát Elísa­betar II Eng­lands­drottn­ingar en helst má vænta breyt­inga á Jamaíku og nýlega var boðað til þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu á Antígva og Bar­búda um stofnun lýð­veld­is. Bar­bados sleit tengsl við krún­una árið 2021, lýð­veldi stofnað og þjóð­höfð­ingi (for­seti) kjör­inn.

Fyrst heyrði ég af Dóminíku snemma á árinu 2011 þegar ég fregn­aði að ÍSOR, þar sem ég starfa, væri í samn­inga­við­ræðum við stjórn­völd á Dóminíku um jarð­hita­rann­sóknir og bor­an­ir. Ég taldi fyrst að ferð­inni væri heitið til Dóminíska lýð­veld­is­ins, en það er á svip­uðum slóð­um.

Þegar betur var að gáð kom í ljós að svo var ekki og hafði ég aldrei heyrt af fyrr­nefndu ríki. Ég sökkti mér ofan í rann­sóknir á landi og þjóð, fann eyj­una á Google Earth og svip­að­ist um. Samn­ingar voru und­ir­rit­aðir við ÍSOR og Jarð­bor­anir hf. og var jarð­bornum Sleipni og öðrum tólum og tækj­um, ásamt efni í þrjár rann­sókn­ar­bor­hol­ur, skipað út í Hafn­ar­fjarð­ar­höfn í nóv­em­ber 2011. Bún­aður ÍSOR, sér­út­bú­inn mæl­inga­bíll og rann­sókn­ar­stofa í gámi, fékk að fljóta með.

Þegar ég fór fyrst til Dóminíku, í lok nóv­em­ber 2011, var fyrst flogið til London og síðan til eyj­ar­innar Antígva. Frá Antígva var flogið með fimm­tíu sæta Das­h-8 flug­vél til Dóminíku og tók flugið um þrjá­tíu mín­út­ur. Stærstu flug­vélar sem geta lent á flug­vell­inum á Dóminíku eru upp undir 100 sæta þotur en flug­sam­göngur við nær­liggj­andi eyjar eru aðal­lega með smærri vél­um. Flug­stöðin er lík þeirri sem er á Egils­stöðum og ein drátt­ar­vél er til taks til að draga vagn með far­angri. Far­ang­urs­færi­bandið er sett í gang ef tösk­urnar eru óvenju marg­ar. Starfs­mað­ur­inn í vega­bréfa­skoð­un­inni var hinn almenni­leg­asti, skoð­aði vega­bréf og dval­ar­leyfi gaum­gæfi­lega og spurði mig síðan hvað ég væri að fara að gera. Ég svar­aði því til að ég væri að fara að vinna við fyr­ir­hugað jarð­hita­verk­efni og þá kann­að­ist hann við það mál allt saman og bauð mig inni­lega vel­kom­inn og óskaði mér allra heilla.

Höf­uð­stað­ur­inn Ros­eau, eða „höf­uð­borg­in“ eins og hún er kölluð af heima­mönn­um, er á suð­vest­ur­horni eyj­ar­innar og þar búa um 15.000 manns eða litlu færri en á Akur­eyri. Flug­völl­ur­inn er hins vegar á norð­austur horni eyj­ar­innar og í beinni loft­línu eru ein­ungis um 30 kíló­metrar þar á milli. Eyjan er afar fjall­lend og því er veg­ur­inn á milli flug­vall­ar­ins og Ros­eau um 40 km langur en það tekur um einn og hálfan tíma að snigl­ast eftir hon­um. Ein­ungis nýverið hefur veg­inum verið komið í það stand að geta kall­ast fólks­bíla­fær.

Ísland er með form­legt stjórn­mála­sam­band við Dóminíku sem komið var á í und­an­fara umsóknar Íslands um sæti í örygg­is­ráði Sam­ein­uðu þjóð­anna. Stjórn­völd á Dóminíku hafa ekki skipað sendi­herra til Íslands en fasta­full­trúi Íslands í New York er sendi­herra Íslands gagn­vart Dóminíku og reyndar öllum öðrum ríkjum í Karí­ba­haf­inu.

Sagan og fólkið

Krist­ó­fer Kól­umbus sigldi fyrst að Dóminíku sunnu­dag­inn 3. nóv­em­ber 1492. Gaf hann eyj­unni nafnið Dom­in­ica þar sem hún fannst á sunnu­degi og fer ekki meiri sögum af því. Dóminíku­búar sjálfir gant­ast oft með það að ef Kól­umbus kæmi aftur til Karí­ba­hafs­ins þá væri Dóminíka eina eyjan sem hann myndi þekkja aftur því þar hefur lítið sem ekk­ert breyst.

Þegar fyrstu Evr­ópu­bú­arnir komu til eyj­ar­innar sett­ust þeir að í grennd við núver­andi höf­uð­stað og á norð­vest­ur­horni eyj­ar­innar á nesi sem kall­ast Cabrits. Þar reistu Bretar virki og hefur verið unnið að því síð­ustu ár að end­ur­byggja húsa­kost stað­ar­ins og koma upp vísi að sögu­safni. Bretar og Frakkar réðu Dóminíku sitt á hvað í gegnum ald­irnar og Bretar frá miðri nítj­ándu öld­inni og fram til þess að landið fékk sjálf­stæði. Eyríkið hlaut sjálf­stæði frá Bretum þann 3. nóv­em­ber árið 1978 og lýð­veldi var stofn­að, réttum 486 árum eftir að Kól­umbus sá eyj­una í fyrsta sinn.

Saga frum­byggja eyja í Karí­ba­hafi er sorg­ar­saga en setur þó Dóminíku í nokk­urt önd­veg­is­sæti hvað þá sögu varð­ar. Þegar Evr­ópu­búar taka að vaða yfir eyjar í Karí­ba­hafi og brjóta land til rækt­unar á syk­ur­reyr eru frum­byggjarnir sem þá bjuggu þar ýmist flæmdir burtu, þeir hnepptir í þræl­dóm eða þeir strá­falla vegna sjúk­dóma og far­sótta sem Evr­ópu­bú­arnir báru með sér.

Dóminíka er fjall­lend eyja eins og áður segir og þar er lítið og lélegt und­ir­lendi. Eyjan var þess vegna aldrei eft­ir­sókn­ar­verð né væn­leg til rækt­unar og varð þess vegna nokk­urs konar griða­staður frum­byggj­anna. Frum­byggjar bjuggu að sjálf­sögðu á eynni og fleiri bætt­ust í hóp­inn sem flúðu ofríki og harð­ræði á nær­liggj­andi eyj­um.

Frum­byggjar Dóminíku eru fremur ljósir á hör­und, móeygðir með slétt svart hár og komu frá meg­in­landi mið-Am­er­íku. Þeir voru orðnir ráð­andi á Dóminíku og eyj­unum í kring um árið 1200. Kal­ina­go-frum­byggjarn­ir, eins og þeir eru kall­að­ir, ruddu úr vegi og blönd­uð­ust Tain­o-frum­byggjum (Arawak) sem voru þar fyrir og höfðu verið um langan ald­ur. Talið er að menn hafi fyrst komið til eyja Karí­ba­hafs­ins frá meg­in­land­inu fyrir um 4600 árum. Frum­byggjar nefndu eyj­una „Waituku­buli“.

Frum­byggjarnir voru snemma kall­aðir Karí­bar (Caribs) meðal Evr­ópu­búa en það nafn er til orðið vegna þess orð­spors sem kaþ­ólska kirkjan á Spáni lét út ganga skömmu eftir landa­fund­ina þess efnis að þeir leggðu sér manna­kjöt til munns (canni­bals). Ekk­ert er talið styðja það – forn­leifa­upp­gröftur og annað í þeim dúr – og því ein­ungis um að ræða her­bragð kirkj­unnar til að mega með réttu refsa þeim fyrir ókristi­legt mannát og drepa þá.

Í dag eru Kal­ina­go-frum­byggjar (Karí­bar) á Dóminíku rétt um 3 pró­sent þjóð­ar­inn­ar. Breski land­stjór­inn sem réði eyj­unni fyrrum gerði samn­ing við Karíba árið 1903 og úthlut­aði þeim sjálf­stjórn­ar- eða vernd­ar­svæði á norð­aust­an­verðri eynni sem þeir hafa haldið síð­an. Karí­bar á Dóminíku hafa nýlega unnið tals­vert í að hefja arf­leifð sína til vegs og virð­ing­ar. Nýlega sam­þykktu þeir að fram­vegis skuli þeir vera kall­aðir Kal­ina­go-­fólk og hafa vísað í sam­þykkt sem ætt­bálka­ráð frum­byggja á norð­ur­slóðum gerði árið 1982 en þeir sam­þykktu að sam­heiti ætt­bálka frum­byggja í kringum norð­ur­heim­skautið skyldi vera „Ín­úít­ar“ og leggja skyldi af notkun orðs­ins „Eski­mó­i“. Sama er upp á ten­ingnum með Kal­ina­gó-­fólkið og virð­ist þessi ákvörðun vera virt og njóta almenns stuðn­ings.

Meiri­hluti íbúa Dóminíku dags­ins í dag eru hins vegar af afrísku bergi brotnir og afkom­endur fólks frá vest­ur­stönd Afr­íku sem flutt var til Karí­ba­hafs­ins nauð­ugt vilj­ugt. Þeir eru mis­mikið bland­aðir Kal­ina­go-­fólki og Evr­ópu­bú­um. Þeir eru líkir íbúum eyríkja og ein­angr­aðra staða í háttum og eru for­vitnir um aðkomu­menn – taka þeim fagn­andi og finnst gaman þegar gesti ber að garði og eru almennt greið­viknir og bón­góð­ir. Enska er töluð á Dóminíku en einnig frönsk kreóla-tunga sem er einnig töluð á nálægum eyj­um.

Land og lega

Dóminíka er 15 gráðum norðan við mið­baug og hitafar afar stöðugt. Lægsti hiti sem mælst hefur á Dóminíku síðan mæl­ingar hófust eru 16°C en hiti yfir dag­inn er að jafn­aði um 27-28°C og um 21-23° að nóttu.

Mikil úrkoma setur mark sitt á eyj­una og mikið rof í lands­lagi, djúpir árfar­veg­ir, gil og gljúfur eru ein­kenn­andi fyrir þessa hálendu eld­fjalla­eyju en hæsti fjalls­tindur hennar rís 1447 m yfir sjáv­ar­mál. Eyjan er um 750 km2 að flat­ar­máli og er nær öll klædd grósku­miklum regn­skógi. Þar sem aðstæður leyfa hafa menn brotið land undir ræktun og ekki er óal­gengt að sjá ban­ana rækt­aða í snar­bröttum fjalls­hlíð­um.

Á stöku stað finn­ast flatir blettir og þar vex og dafnar alls kyns græn­meti og ávext­ir. Halli lands er fremur afstætt hug­tak meðal Dóminíku­búa. Land sem kallað er í fast­eigna­aug­lýs­ingum „gently slop­ing“ getur verið með allt að 30° halla þannig að allt sem hallar minna er nán­ast flat­lendi í þeirra huga.

Helsta nátt­úru­fars­lega ógn Dóminíku eru hita­belt­is­lægðir eða felli­byljir sem renna sér upp að eyj­unni í ágúst og sept­em­ber. Þann 29. ágúst 1979 gekk felli­bylur í flokki 5 yfir Dóminíku, en það eru með allra kröft­ug­ustu felli­bylj­um. Eyði­legg­ingin var gríð­ar­leg og um 70 pró­sent íbúa misstu heim­ili sín, nær öll upp­skera fór for­görðum og 56 manns fórust, mest af völdum skriðu­falla og flóða.

Dóminíku­búar minn­ast felli­byls­ins David með harm í huga en höfðu bless­un­ar­lega sloppið við aðrar slíkar nátt­úru­ham­farir allt þar til þann 27. ágúst 2015. Veð­ur­stofur sáu fyrir mikla hita­belt­is­lægð sem mynd­að­ist við Græn­höfða­eyj­ar, hinum megin í Atl­ants­haf­inu og var lægðin nefnd „Tropical Storm Erika“. Erika stefndi þvert yfir hafið með miklum vind­styrk, beint á aust­an­vert Karí­ba­haf­ið. Vind­styrk­ur­inn gekk niður þegar nær dró og þegar lægðin kom yfir Dóminíku var hún nær vind­laus en henni fylgdi gríð­ar­leg úrkoma. Á tólf tímum nam úrkoman um 300 milli­metrum, mikil leift­ur­flóð runnu niður snar­brattar fjalls­hlíð­arnar og sak­leys­is­leg­ustu sprænur breytt­ust á auga­bragði í belj­andi stór­fljót. Heilu þorpin skol­uð­ust á haf út og gríð­ar­mikið tjón varð, mest á suð­aust­an­verðri eynni. Alls er talið að 32 hafi farist. Til all­margra hefur ekk­ert spurst enn og eru þeir grafnir undir skriðum eða hafa borist til hafs.

Landið var algjör­lega lamað í nokkra daga og öll kerfi gengu úr lagi, skortur var á drykkj­ar­vatni og flug­völlur eyj­ar­innar varð ónot­hæf­ur. Nokkurn tíma tók því að koma hjálp­ar­gögnum til lands­manna en yfir­völd i Venes­ú­ela og á nágranna­eyj­unum Guada­loupe og Mart­in­ique brugð­ust skjótt við og sendu þyrlur og skip til að bjarga fólki sem var inn­lyksa og til að færa þeim nauð­syn­lega lífs­björg.

Tjónið sem varð er talið nema um 480 millj­ónum banda­ríkja­dala. Ljóst var að það myndi taka landið langan tíma að rétta úr kútnum og kom­ast yfir þetta áfall en ógæfan reið ekki við einteym­ing í Karí­ba­haf­inu. Þann 18. sept­em­ber 2017 náði felli­byl­ur­inn María ströndum Dóminíku með gríð­ar­legum veð­urofsa. Felli­byl­ur­inn var í flokki 5, vind­styrkur náði 280 km/klst. (78 m/s), loft­þrýst­ingur var 908 hPa og úrkoma gríð­ar­lega mikil á skömmum tíma.

Veðrið brast á eftir að tók að dimma og við tók skelfi­leg og ógn­vekj­andi nótt hjá Dóminíku­bú­um. Skemmst er frá því að segja að allt fauk sem fokið gat og hvarf í sort­ann. Allt lauf hreins­að­ist af trjám og eftir stóðu ein­ungis berir stofnar stærstu trjáa. Um fjórð­ungur allra húsa eyði­lagð­ist algjör­lega en nær öll hús á eyj­unni urðu fyrir meiri eða minni skemmd­um. Skriður lok­uðu sam­göngu­leið­um, síma- og veitu­kerfi skemmd­ust og ekk­ert lífs­mark var merkj­an­legt dag­ana eftir að felli­byl­ur­inn gekk yfir.

Ekki náð­ist neitt sam­band við eyj­una og ætt­ingjar og vinir á nær­liggj­andi eyjum og í öðrum löndum ótt­uð­ust um afdrif fólks­ins. Eftir nokk­urra daga óvissu­á­stand náð­ist tal­stöðv­ar­sam­band við rad­íó­ama­tör á Dóminíku og menn ferð­uð­ust yfir fjöll og dali til að koma skila­boðum til og frá.

Alls er talið að 65 manns hafi farist af völdum felli­byls­ins Maríu og af þeim eru 34 sem ekk­ert hefur spurst til. Tjónið sem varð nam 225 pró­sent af þjóð­ar­tekjum Dóminíku (GDP 2016) eða 1,3 millj­örðum banda­ríkja­dala. Alþjóða­sam­fé­lagið brást við og bár­ust hjálp­ar­gögn víða að, meðal ann­ars sendi Rauði kross­inn á Íslandi sendi­full­trúa á stað­inn til að aðstoða við skrán­ingu fólks og skipu­lagn­ingu. Um einu ári eftir felli­byl­inn Maríu var enn tals­verður fjöldi íbúa á Dóminíku án raf­magns og upp­bygg­ing­ar­starf hefur gengið fremur hægt og verið sam­fé­lag­inu erfitt og kostn­að­ar­samt.

Atvinna og lifi­brauð

Flestir Dóminíku­búar starfa með einum eða öðrum hætti við akur­yrkju en ferða­þjón­ustu hefur vaxið fiskur um hrygg á síð­ustu árum. Um miðja síð­ustu öld voru ban­anar helsta útflutn­ings­vara Dóminíku og voru þeir fluttir með skipum til meg­in­lands Evr­ópu og Bret­lands.

Oft hef ég heyrt það sagt að það sem ruddi braut­ina og stuðl­aði að vexti og við­gangi ban­ana­rækt­unar hafi verið Toyota Hilux. Pall­bíll­inn knái var land­bún­að­ar­tækið sem olli straum­hvörfum og gerði fólki kleift að flytja afurð­irnar úr fjalla­dölum og úr mik­illi hæð niður brattar brekkur til skips. Þessir afbragðs­góðu pall­bílar sjást enn á götum Dóminíku en eru margir orðnir tal­svart laskaðir eftir langa og dygga þjón­ustu.

Árið 2012 varð fyrst vart við skæða sveppa­sýk­ingu á ban­ana­plöntum á Dóminíku (Sikatoka) og hefur ban­ana­rækt stór­lega dreg­ist saman síðan þá. Unnið er að því að fá önnur yrki ban­ana til eyj­ar­innar sem hafa meira þol gagn­vart sjúk­dómum og von­andi tekst að koma fót­unum aftur undir þessa mik­il­vægu útflutn­ings­grein.

Kakó- og kaffi­rækt stóð í tals­verðum blóma fyrr á árum en hefur mjög hrakað á síð­ustu ára­tug­um. Margar kakó­plantekrur hafa því vaxið úr sér og ekki verið hlúð að trjánum en á síð­ustu árum hafa stjórn­völd á Dóminíku stutt bændur og land­eig­endur við að end­ur­vekja kakó­rækt­ina vegna vax­andi eft­ir­spurnar eftir kakói. Mikið er ræktað af kókó­spálma á eynni og er fram­leiðsla á kókosolíu til mann­eldis og iðn­aðar tals­vert umfangs­mik­il. Ann­ars grær allt með miklum ágætum í heitu og röku lofts­lagi og unnt er að fá þrjár upp­skerur á ári af garð­á­vöxtum og margs konar ávaxta­tré gefa af sér aldin svo það er aldrei hörgull á slíku. Vanilla þrífst einnig vel í hinum heita og raka regn­skógi.

Skemmti­ferða­skip eru burða­rás­inn í ferða­manna­brans­anum á Dóminíku en á ári hverju ári eru ríf­lega 200 komur skemmti­ferða­skipa til eyj­ar­inn­ar. Tíma­bilið er frá því í byrjun októ­ber og fram í maí þegar felli­bylja­tím­inn gengur í garð. Skipin leggj­ast að snemma á morgn­ana og far­þeg­arnir rölta í land þegar þeir eru búnir að snæða morg­un­verð um borð og nesta sig fyrir dag­inn. Smárútur og leigu­bílar fara svo með þá rúnt um eyj­una, sýna þeim fossa og gil, gróður og mann­líf og aka þeim svo aftur til skips í kvöld­mat.

Við­búið er að einn og einn far­þegi kaupi vatns­flösku og minja­grip á hafn­ar­bakk­anum en þeir eyða vart meiri pen­ingum í landi. Útgerðir skip­anna sjá um að selja miða í skoð­un­ar­ferðir og nær allur arður af þessum ferða­mönnum situr eftir hjá útgerðum skemmti­ferða­skip­anna. Mörgum eru skemmti­ferða­skipin þyrnir í augum og benda iðu­lega á að það sé ekk­ert upp úr þessu að hafa.

Vand­inn liggur í því að ekki er úr mörgu öðru að moða því það er ekki margt fólk sem leggur leið sína til Dóminíku á eigin veg­um. Gistinætur ferða­manna á Dóminíku eru því fremur fáar og tóm­legt og lítið að gera utan skemmti­ferða­skipa­tím­ans. Í seinni tíð hefur þó tek­ist að koma upp nokkrum „eco-resort“ hót­elum sem bjóða gist­ingu í smá­hýsum úti í regn­skóg­inum og eru helst sniðin að þörfum efna­meiri ferða­manna.

Ferða­þjón­usta á Dóminíku hefur lagt tals­vert í að mark­aðs­setja eyj­una sem áfanga­stað nátt­úru­unn­enda, líf­rænt rækt­aða fólks­ins og ann­arra sem hugn­ast ekki mann­mergð, sól­ar­strendur og skyndi­biti. Gríð­ar­miklir mögu­leikar eru fyrir áhuga­fólk um göngu­ferðir og nátt­úru­skoð­un, heilsu­sam­legan og upp­runa­legan mat og hreina óspillta nátt­úru. Helsta slag­orð ferða­mála­ráðs Dóminíku er „The Nat­ure Island of the Caribbean“ og tals­vert miklu af tak­mörk­uðum fjár­ráðum hins opin­bera er varið í mark­aðs­starf og kynn­ingu. Leit á net­inu að „Discover Dom­in­ica“ skilar áhuga­verðum nið­ur­stöð­um.

Fisk­veiðar eru nokkuð veiga­mik­ill atvinnu­veg­ur. Mest allur afli fer til neyslu inn­an­lands og er seldur á bryggj­unni. Mjög aðdjúpt er við Dóminíku og því eru upp­sjáv­ar­fiskar uppi­staðan í afl­an­um, ýmsar teg­undir af sverð- og tún­fiski sem veiddar eru á línu og mak­ríll og smá­fiskur sem gengur í torfum og veiddur er í nót.

Það sem hamlar fisk­veiðum aðal­lega er aðstöðu­leysi til að verka afl­ann og skortur á tryggri raf­orku til fryst­ingar og geymslu. Smá­báta­höfn og frysti­að­staða er í Ros­eau þar sem sjó­menn geta jafn­framt fengið ís. Jap­anir byggðu höfn­ina og frysti­húsið árið 2000 – að því er talið er til að liðka fyrir góðu atkvæði í Alþjóða­hval­veiði­ráð­inu. Að verki loknu sáu Dóminíku­búar frekar mögu­leika á hvala­skoðun og lögð­ust önd­verðir gegn hval­veið­um.

Jarð­hita­rann­sóknir og eld­fjalla­saga

Dóminíka er að mestu hlaðin upp í eldsum­brotum síð­ustu árþús­unda. Hina langa keðja eyja í aust­an- og sunn­an­verðu Karí­ba­hafi er svo­kall­aður eyja­bogi. Hann verður til á plötu­skilum þar sem önnur platan þrýst­ist niður undir hina. Þegar úthafs­platan gengur niður í mött­ul­inn bráðnar hún að hluta til, berg­kvikan leitar í kviku­hólf innan við plötu­skilin og við og við rís bráðin berg­kvika til yfir­borðs og eld­gos verður á hafs­botni. Upp hleðst eyja og með tím­anum verður til röð eða keðja af eyjum sam­síða plötu­skil­un­um.

Eyja­bogi Karí­ba­hafs­ins er síður en svo eins­dæmi. Margir slíkir eyja­bogar eru þekktir og víð­ast hvar er þar mikil eld­virkni og jarð­skjálftar tíð­ir. Kvika sem kemur upp er ísúr og seig­fljót­andi, afar gas­rík og verða oft­ast öflug sprengigos á eyj­unum með gríð­ar­miklu gjósku­falli og gjósku­flóð­um. Nýleg dæmi eru gos­virkni í eld­fjall­inu Sou­frière Hills á Montserrat sem var með hléum frá 1995 til 2010 og all­mikið sprengigos varð í Sou­frière eldjall­inu á St. Vincent árið 2021. Þá fór­ust um 29 þús­und manns í gjósku­flóði er eld­fjallið Mont Pelée á eyj­unni Mart­in­ique gaus árið 1902.

Stórt eld­gos varð síð­ast á Dóminíku fyrir um 30.000 árum. Það var gríð­ar­mikið sprengigos og eru mörg hund­ruð metra þykk gjósku­lög á sunn­an- og vest­an­verðri eyj­unni mynduð í því gosi. Har­aldur Sig­urðs­son eld­fjalla­fræð­ingur átti stærstan þátt í að kort­leggja útbreiðslu gjósku­laga á hafs­botni í grennd við Dóminíku og stund­aði um ára­bil rann­sóknir á eld­virkni eyja­bog­ans. Einu umbrotin sem hefur orðið vart við á síð­ustu árhund­ruðum eru gufu­spreng­ingar á suð­aust­an­verðri eyj­unni þar sem mikil jarð­hita­virkni er á yfir­borði.

Orku­mál – end­ur­nýj­an­leg orka

Nær allar smærri eyjar Karí­ba­hafs­ins eru háðar jarð­efna­elds­neyti til raf­orku­fram­leiðslu og á Dóminíku eru 60-70 pró­sent af raf­orku eyj­ar­innar fram­leidd með dísel­raf­stöðv­um. Eitt stöðu­vatn (4-5 hekt­ar­ar) er á hálend­inu upp af Ros­eau-dalnum austur af höf­uð­staðnum og eru fjórar litlar vatns­afls­virkj­anir sem nýta fallið á leið­inni til sjáv­ar.

Alls eru fram­leidd 6,4 MW með vatns­afli. Heildar upp­sett afl á Dóminíku eru 26,5 MW en mesta raf­orku­þörf er um 17,5 MW og því er raf­magn fram­leitt með vatns­afli allt að þriðj­ungur af allri raf­orku sem þar er not­uð.

Raf­magn er dýrt (0, þróun atvinnu­lífs, iðn­aðar og þjón­ustu. Á Dóminíku eru tæki­færi til jarð­hita­nýt­ing­ar. Vel heppnuð nýt­ing jarð­hita til raf­orku­fram­leiðslu verður án efa mikið fram­fara­skref fyrir Dóminíku og mun minnka útblástur og losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda.

Margir hverir og laugar eru á Dóminíku og hafa eyja­skeggjar notað hvera­vatnið til baða og þvotta um ald­ir. Á átt­unda ára­tug síð­ustu aldar var hrundið af stað rann­sókn­ar­verk­efni til að kanna útbreiðslu jarð­hita á eyjum í sunn­an­verðu Karí­ba­hafi. Var það verk­efni að und­ir­lagi sam­taka Amer­íku­ríkja (OAS) en um miðjan níunda ára­tug­inn tók franska jarð­fræði­stofn­unin (BRGM) við verk­efn­inu.

Gefin var út loka­skýrsla árið 2008 um þá staði sem lík­leg­astir voru taldir til nýt­ing­ar. Vís­inda­menn töldu ein­sýnt að Dóminíka væri væn­leg­asti kost­ur­inn og var lagt til að bor­aðar yrðu rann­sókn­ar­holur til að kanna jarð­hita í iðrum eyj­ar­inn­ar. Verkið var boðið út og áttu Jarð­bor­anir hf. hag­stæð­asta til­boðið og samið var við ÍSOR um jarð­fræði­rann­sókn­ir, bor­holu­mæl­ing­ar, efna­sýna­töku og afkasta­mæl­ing­ar. Áður hafði ÍSOR unnið að gerð útboðs­gagna fyrir stjórn­völd á Dóminíku og hannað bor­hol­urn­ar, tengd mann­virki og bún­að.

Borun fyrstu hol­unnar hófst í nóv­em­ber 2011 og lauk rétt um ára­mót. Þá var flutt yfir á næstu holu, hún kláruð í febr­úar 2012. Þriðja rann­sókn­ar­holan var kláruð í kjöl­farið og lauk borun hennar í mars 2012. Hol­urnar voru allar afkasta­mældar í blæstri og ýmsar rann­sóknir gerðar og gagna aflað um gerð og eðli jarð­hita­kerf­is­ins sem borað var í.

Fjár­magn til þess­ara rann­sókna­bor­ana fékkst frá franska þró­un­ar­sjóðnum (AF­D), þró­un­ar­sjóði ESB og heima­menn greiddu um 10 pró­sent af kostn­að­in­um. Um mitt ár 2013 tókst stjórn­völdum á Dóminíku að semja við franska þró­un­ar­sjóð­inn um lánsfé til bor­unar einnar nið­ur­rennsl­is­holu og einnar vinnslu­holu til við­bótar og var því verki lokið í mars 2014.

Starfs­menn ÍSOR héldu síðan á vett­vang í júní 2014 og mældu hita og afköst vinnslu­hol­unn­ar. Ótrufl­aður hiti í jarð­hita­kerf­inu reynd­ist vera um 270°C, kerfið er með fersku vatni og vel opið og lekt og gufan sem kom úr hol­unni myndi duga til að fram­leiða 8-9 MW af raf­magni. Verð­mið­inn á bor­holu til vinnslu jarð­hita úr háhita­kerfi er almennt í grennd við um 5-10 millj­ónir banda­ríkja. Stjórn­völd á Dóminíku hófu við­ræður við hóp franskra opin­berra og einka­rek­inna fyr­ir­tækja þegar vinnslu­geta jarð­hita­kerf­is­ins var orðin nokkuð vel þekkt og hug­myndin var að reisa 7-10 MW jarð­hita­virkjun til að þjóna inn­an­lands­mark­aði en frönsku aðil­arnir höfðu einnig hug á frek­ari upp­bygg­ingu með útflutn­ing á raf­orku í huga til nálægra eyja um sæstreng. Upp úr þeim við­ræðum slitn­aði og lítið gerð­ist í mál­inu um hríð.

Stjórn­völd á Nýja-­Sjá­landi sýndu verk­efn­inu áhuga og lögðu til fjár­magn og sér­fræði­þekk­ingu til að mjaka mál­inu áfram. Stofnað var félag um rekstur jarð­hita­auð­lind­ar­innar og raf­orku­fram­leiðslu og er það að fullu í opin­berri eigu. Undir for­ystu nýsjá­lensks fram­kvæmda­stjóra voru gerðar áætl­anir um bygg­ingu virkj­unar og var und­ir­bún­ingur virkj­un­ar­innar gerður að hluta stefnu stjórn­valda um aðgerðir í lofts­lags­mál­um. Undir hatti þess verk­efnis var sótt um styrk til Alþjóða­bank­ans og fékkst styrkur upp á um 20 millj­ónir banda­ríkja­dala til að styrkja inn­viði í kringum jarð­hita­nýt­ing­una, vegi, lagnir og veitu­kerfi, ásamt reglu­verki og lög­gjöf um jarð­hita­nýt­ingu, eign­ar­hald og afgjald auð­lind­ar­inn­ar.

Hug­myndin er síðan að fá til þess bæra aðila til að byggja og reka áður­nefnda 7-10 MW jarð­hita­virkj­un. Raf­orku­kaupa­samn­ingur hefur verið gerður við fyr­ir­tæki sem sér um dreif­ingu raf­orku á Dóminíku en umrætt fyr­ir­tæki (Dom­lec) var að stærstum hluta í eigu einka­að­ila. Stjórn­völd á Dóminíku keyptu meiri­hluta í Dom­lec og fara nú með ráð­andi hluta en for­sæt­is­ráð­herra lands­ins hefur lýst yfir að inn­viðir eins og raf­orku- og neyslu­vatns­dreif­ing eigi að vera í höndum ríkis en ekki einka­að­ila.

Þegar farið var að huga að fram­kvæmdum ósk­uðu stjórn­völd á Dóminíku eftir aðstoð ÍSOR við útfærslu og frum­hönnun nýrrar vinnslu­holu auk nið­ur­dæl­ing­ar­holna, til að auka sjálf­bærni jarð­hita­kerf­is­ins með því að dæla vatni aftur ofan í það. ÍSOR fékk verk­fræði­stof­una Mann­vit til liðs við sig og stjórn­völd sömdu við ÍSOR/­Mann­vit um hönn­un, ráð­gjöf og eft­ir­lit við fram­kvæmdir við vegi, bor­teiga og holu­hönn­un, auk gerð útboðs­gagna.

Verkið var boðið út á alþjóð­legum vett­vangi og fimm bor­verk­takar skil­uðu inn til­boð­um. Jarð­bor­anir hf. á Íslandi áttu hag­stæð­asta til­boðið en fyr­ir­tækið var auk þess talið búa yfir mestri reynslu og þekk­ingu á aðstæðum á Dóminíku, enda búið að bora þar fimm holur áður. Í byrjun októ­ber hófust flutn­ingar á tækjum og efnum til að bora tvær 1500-1700 metra djúpar stefnu­bor­aðar jarð­hita­holur og hófst borun um miðjan nóv­em­ber. Áhöfn bors­ins er að stórum hluta íslensk og með verk­eft­ir­liti og stjórnun má ætla að allt að tutt­ugu Íslend­ingar séu nú að störfum á Dóminíku.

Fram undan eru síðan samn­ingar stjórn­valda á Dóminíku við aðila sem er reiðu­bú­inn að setja upp gufu­afls­virkjun sem myndi fram­leiða 7-10 MW til að selja inn á raf­orku­dreifi­kerfi eyj­ar­inn­ar. Það má hik­laust benda á mik­il­vægi verks­ins fyrir lofts­lags­mark­mið Dóminíku.

Ef verk­efnið gengur sam­kvæmt áætlun og virkj­unin rís, mun Dóminíka kom­ast í hóp ríkja sem nýta nær ein­göngu end­ur­nýj­an­lega raf­orku til inn­an­lands­notk­un­ar. Þar með kemst Dóminíka í hóp með Íslandi, Nor­egi og Costa Rica þar sem öll raf­orka er fram­leidd með vatns­afli og jarð­hita. Vonir allra standa til þess að til verks­ins verði feng­inn aðili sem finnur sig í að þjóna sam­fé­lags­legum mark­miðum en lætur ekki hagn­að­ar­von­ina eina leiða sig áfram. Allar aðstæður lofa góðu um að jarð­hita­virkjun á Dóminíku verði eft­ir­tekt­ar­verð fram­kvæmd og til fyr­ir­myndar fyrir aðra sem hyggj­ast ná lofts­lags­mark­miðum með nýt­ingu end­ur­nýj­an­legra orku­gjafa auk þess sem fram­kvæmdin rennir styrkum stoðum undir orku­ör­yggi þjóð­ar­inn­ar.