Vestmannaeyjar, sagan – Kjarnorkuver, hagkvæmnisúttekt
Heimild: 
.
Vestmannaeyjar mbl.is/Brynjar Gauti
Janúar 2013 (sagan frá 1958)
Kjarnorkuver í Eyjum
Í anda hugmynda þess tíma
„Það var alltaf verið að leita að hentugri og ódýrri lausn til að mæta þessum jaðarkjörnum eða landshlutum sem vantaði rafmagn og hita. Einhvern veginn kom það til að íslensk stjórnvöld fengu tilboð frá General Electric, sem var að markaðssetja lítil sæt kjarnorkuver hér og þar, meðal annars í Skandinavíu.“Lárus segir það hafa verið skoðað í fullri alvöru að leysa vanda Vestmannaeyja með kjarnorkuveri. „Það átti að vera ódýr lausn til að skipta út jarðefnaeldsneyti. Gefnar voru út þrjár skýrslur um málið, allar árið 1959. Það var gerð hagkvæmniúttekt, lýsing á verkefninu og síðan var einangrað hvar væri heppilegast að koma því fyrir. En síðan dagaði það uppi.“
Lárus M.K. Ólafsson
Kjarnorkuverið var í anda róttækra hugmynda þess tíma, að sögn Lárusar. „Menn voru virkilega að fara að virkja Gullfoss og Geysi, þannig að þetta var ekki vitlausara en hvað annað. Menn réðust í nauðsynlegan undirbúning og Björn Kristinsson starfsmaður Orkustofnunar skoðaði þetta í fullri alvöru. Enda vissu menn ekki það sem vitað er í dag um kjarnorkuna sem orkugjafa, auk þess sem olían var dýr og fór bara hækkandi á fimmta, sjötta og sjöunda áratugnum. Leitað var hagkvæmra lausna, þetta hafði gengið vel í Svíþjóð og í Noregi var þetta til skoðunar.“
Ekki þarf að spyrja að afleiðingunum. „Þetta hefði getað orðið alvöru flugeldasýning,“ segir Lárus og hlær. „Nú þekkir maður ekkert inn á hvað þetta hefði verið stórt og mikið. En maður gefur sér að úraníum hafi neikvæð áhrif. Það þarf ekki kjarneðlisfræðing til að átta sig á því.“
Ágúst Valfells
„Þetta er náttúrlega allt tæknilega mögulegt,“ segir Ágúst Valfells kjarnorkuverkfræðingur sem vann á Orkustofnun sumarið 1959, en þá nefndist hún skrifstofa raforkumálastjóra, nánar tilgreint orkudeild. En þess má geta að sonur hans og alnafni er einnig kjarnorkuverkfræðingur. „Það hlýtur að vera genetískt. Ég reyndi ekki að hafa nein áhrif í þá átt.“
Ágúst segir að þetta sumar hafi verið miklar vangaveltur um hvað kjarnorkan yrði ódýr og menn verið bjartsýnir á framtíðina. „En síðan hafa komið upp mörg atriði, sem ekki var farið að íhuga á þeim tíma og gera kjarnorkuna miklu dýrari en menn höfðu væntingar um.“
Hann telur að það hafi aldrei verið raunhæft að reisa kjarnorkuver í Vestmannaeyjum á þessum tíma. „Það hefði sýnt sig,“ segir hann. „Síðan kom rafstrengur frá landi sem var miklu ódýrari. Þá var vatnsaflið talið dýrara, en komið hefur á daginn að það er ódýrasta orkuframleiðsluaðferðin.“
Strik í reikninginn?
Ágúst er ófáanlegur til að kasta mati á hvað hefði gerst ef kjarnorkuver hefði verið reist í Vestmannaeyjum. „Það hefði sýnt sig að svona lítið kjarnorkuver hefði aldrei komið til greina,“ segir hann. „Það var hægt tæknilega, en raforkan var miklu dýrari úr því. Það sama á við um kjarnorkuver og önnur orkuver að það gæti hagkvæmni stærðarinnar. Þau eru 1.000 megawött í rafmagnsframleiðslu, eins og ein og hálf Kárahnjúkavirkjun, og víða er það næstódýrasta orkan. En vatnsaflið er alltaf ódýrara og hagkvæmni stærðarinnar gætir ekki í litlum kjarnorkuverum.“En svo eru það hin vandamálin. „Ég geri ráð fyrir að kjarnorkueldsneytið, ef eldsneyti má kalla, hefði verið sent til Bandaríkjanna í endurvinnslu. Við hefðum því losnað við það vandamál hvað ætti að gera við geislavirkan úrgang. Og víst hefði gosið getað sett strik í reikninginn.“
Fyrirmyndin í Kaliforníu
„Kjarnorkuver fyrir Vestmannaeyjar“ er yfirskrift skýrslu sem Björn Kristinsson skrifaði fyrir orkudeild raforkumálastjóra í mars árið 1959 og er undirtitillinn „Lýsing á tilboði General Electric“.Skýrslan hefst á þessum orðum: „Í byrjun árs 1958 fengu rafmagnsveitur ríkisins tilboð í lítinn suðuvatnsreaktor [með léttu vatni og auðguðu úraníum] frá General Electric og voru þá Vestmannaeyjar einkum hafðar í huga sem væntanlegur staður fyrir reaktorinn. Með reaktor sem þessum mætti sjá eyjunum fyrir raforku, en jafnframt gæti hann verið undirstaða hitaveitu fyrir kaupstaðinn.“
Fram kemur að slík álver séu yfirleitt ofanjarðar, t.d. í Noregi og Svíþjóð, og þurfi 2 hektara landrými. Reaktor af svipaðri gerð hafi General Electric reist í Vallecitos í Kaliforníu. Það var reist árið 1957 og var það fyrsta sinnar tegundar hjá GE, en hætt var að nota það árið 1963. Reiknað er með úraníumhleðslu upp á 2.680 kg, 52 eldsneytishylkjum og að varmaaflið sé 26,2 megawött.
Áætlað er að 24 vinni við álverið, 15 við rekstur á reaktor og tækjum, átta við ýmiskonar þjónustu og skrifstofustörf og að þar sé einn yfirmaður. Auk þess muni þurfa öðru hvoru á auknu starfsliði að halda, níu manns við viðgerðir og lagfæringar og fjórum við verkfræðiþjónustu.
Menn vildu kanna aðra möguleika
„Í mjög stuttu máli kom þetta þannig til að kjarnorkuveldin opinberuðu mikið af leyndarmálum sínum árið 1952,“ segir Björn Kristinsson prófessor emeritus, sem vann skýrslurnar um kjarnorkuver í Vestmannaeyjum fyrir orkudeild raforkumálastjóra.
Orka úr krananum
„Þá var haldin risastór ráðstefna í Genf og gefið út mikið bókasafn, þar sem kjarnorkuverum var lýst ítarlega. Í framhaldi af því héldu menn að kjarnorkan væri handan við hornið fyrir almenning. Þorbjörn Sigurgeirsson prófessor orðaði það þannig, að það væri varla við því að búast að vatnsaflið yrði mikils virði þegar hægt væri að fá miklu meiri orku úr vatnskrananum heima hjá sér.“Tvær aðferðir eru til að vinna kjarnorku, annarsvegar með sprengingu og úrani, en hinsvegar með því að hægja á því í kjarnorkuveri, að sögn Björns. „Svo er hægt að vinna hana líka með vetni, sameina vetnisatóm og fá út helíum, en við það losnar geysimikil orka úr læðingi. Það hefur ekki tekist nema með sprengingu, en þarna héldu menn að þetta myndi leysast innan örskamms tíma.“
Ekkert rætt um virka eldstöð
Fyrir lá að það vantaði orkuver í Vestmannaeyjum. „Þar var rafstöð með dísilvélum áður en rafstraumurinn kom úr landi og það var mjög dýrt að keyra hana með olíu,“ segir Björn. „Menn vildu því kanna aðra möguleika, þar á meðal kjarnorku. Þess vegna var óskað eftir tilboði frá General Electric. Þá kom í ljós að þetta var mjög lítið kjarnorkurver, fá megavött, og að þau eru hlutfallslega mjög dýr. Þetta var því ekki nógu vænlegur kostur.“Á þeim tíma var ekkert rætt um að hugsanlega væri virk eldstöð í Eyjum. „Nei, nei, menn töldu að þessi eldstöð væri kulnuð,“ segir Björn og bætir við að hann hafi ekki nennt að pæla í því hvað hefði gerst ef kjarnorkuver hefði risið í Eyjum fyrir eldgos. „Þá hefðu menn þurft að slökkva og það hefði getað orðið óþægilegt,“ segir hann. „Að vísu var byggður utan um kjarnorkuverin mjög sterkur hlífðarskjöldur til að losna við að það lækju út geislavirk efni. En ég get ekki svarað spurningu þinni hvað væri líklegt að hefði skeð.“
Þjóðmál (Pétur Blöndal pebl@mbl.is)
„Það vantaði orkuver í Vestmannaeyjum. Menn vildu því kanna aðra möguleika, þar á meðal kjarnorku. Þess vegna var óskað eftir tilboði frá General Electric.“ Björn Kristinsson prófessor emiritus.
