Svalbarði – Kola­námu­r Barentsburg

Innrás Rússa í Úkraínu hefur haft áhrif á flest mannsbörn jarðar, svo sem með hækkandi orku- og matvælaverði. Utan átakasvæðanna sjálfra hefur stríðið snert fáa staði jafnmikið og Svalbarða, norðlægustu heilsársbyggð heims.

Á Svalbarða eru tveir bæir, hinn norski Longyearbyen þar sem rúmlega 2 þúsund manns búa og hinn rússneski kolanámubær Barentsburg þar sem rúmlega 450 bjuggu fyrir innrásina. Nú hefur íbúum hins vegar fækkað um 80 og skýringin er sú að margir hafa hrökklast þaðan burt. Tveir þriðju hlutar íbúa Barentsburgar eru nefnilega Úkraínumenn, margir frá Donbass-héraði þar sem bardagarnir eru hvað harðastir.

„Eitthvað af fólkinu frá Barentsburg er búið að flytja hingað, bæði Úkraínumenn og Rússar,“ segir Kristján Svavarsson arkitekt sem býr í Longyearbyen. Meðal annars hafi einn Rússi hrökklast frá Barentsburg eftir að hafa gagnrýnt stríðsreksturinn á samfélagsmiðlum. Mikið er talað um stríðið, bæði manna á millum og í bæjarblaðinu, Svalbarðapóstinum.

Kristján Svavarsson arkitekt býr í Longyearbyen.

Barentsburg er mjög háð Long­yearbyen um ýmislegt, til dæmis samgöngur, því að flugvöllurinn er staðsettur við hinn síðarnefnda. Longyearbyen sá um bólusetningar og heilbrigðisþjónustu fyrir Barentsburg í Covid-faraldrinum. Aðeins eru 36 kílómetrar á milli en vegasamgöngur eru engar. Fara þarf á bát eða snjósleða milli bæjanna. Samgangur hefur jafnan verið mikill, til dæmis eru haldin saman íþróttamót og börnin í Barentsburg hafa alltaf heimsótt Longyearbyen á þjóðhátíðardag Norðmanna, 17. maí. Það var ekki gert í ár.

Longyearbyen er þekktastur fyrir að vera háskólabær en þar er einnig öflug ferðaþjónusta. „Í ferðaþjónustunni hérna var algengt að skutlast yfir til Barentsburgar, gista kannski yfir nótt og fara í bað. Því flestar íbúðirnar hérna í Longyearbyen eru aðeins með sturtu. Þetta er hætt,“ segir Kristján. Eftir innrásina hafa mörg ferðaþjónustufyrirtækin ákveðið að sniðganga Barentsburg algerlega. Óttast þau að peningarnir fari beint í stríðsreksturinn því að Barentsburg er rekin af ríkisfyrirtæki sem nefnist Arktikugol.

Handtekinn fyrir drónaflug

Sambandið milli bæjanna hefur sjaldan verið jafnslæmt og í ár því yfirvöld í Barentsburg styðja stríðsreksturinn en Norðmenn eru NATO-ríki sem tekur þátt í þvingunaraðgerðum gegn Rússlandi.

Hápunktur illindanna var í apríl þegar Norðmenn stöðvuðu sendingu til Barentsburgar vegna þess að í henni voru vörur á þvingunarlista Vesturlanda gagnvart Rússlandi.

Í sendingunni voru hins vegar einnig matvæli og rússneski ræðismaðurinn, Sergej Gúshtsjín, hafði hátt um að Norðmenn væru að stöðva matvælasendingar til Barentsburgar. Þetta var bergmálað í Dúmunni, rússneska þinginu, og Norðmenn sakaðir um að brjóta Svalbarðasáttmálann.

Gúshtsjín hefur skapað sér litlar vinsældir meðal flestra á Eyjaklasanum fyrir einarðlega afstöðu með stríðsrekstrinum. Í viðtali við Svalbarðapóstinn sagði hann „hina sérstöku hernaðaraðgerð“ snúast um að frelsa Austur-Úkraínu frá nasistum.

Nýlega var svo breskur maður af rússneskum uppruna að nafni Andrej Yakúnín handtekinn fyrir drónaflug á Svalbarða. Norðmenn óttast njósnir Rússa og var Yakúnín fluttur til Tromsö til yfirheyrslu.

Alþjóðlegur suðupottur

Þó að Svalbarði sé fámennur er mannlífið þar afar fjölbreytt og þar býr fólk af um 50 þjóðernum. Helsta ástæðan fyrir því er tækniháskólinn UNIS, sem á áttunda hundrað nema sækja, en helmingurinn af þeim eru útlendingar.

„Þetta er suðupottur og heilt yfir eru allir vinir hérna,“ segir Kristján. Áætlar hann að Norðmenn telji aðeins um 60 prósent íbúanna.

Staðan á eyjaklasanum sé hins vegar viðkvæm frá alþjóðastjórnmálum séð. Svalbarði er hluti af Noregi en um hann gildir sérstakur sáttmáli, undirritaður í París árið 1920. Þar kemur fram að allar þjóðir sem undirrita sáttmálann megi nýta þær auðlindir sem finnast, aðallega kol, og stunda þar viðskipti. En allt hernaðarbrölt er bannað. Þá þarf enginn að framvísa vegabréfi til að komast til eða frá Svalbarða.

Ítök frá Sovéttímanum

Sovétmenn gerðust umsvifamiklir á Svalbarða á fyrri hluta seinustu aldar þegar þeir keyptu kola­námu­bæina Barentsburg og Píramídann af Hollendingum og Svíum. Eftir að Sovétríkin liðuðust í sundur hefur dregið mjög úr þessum áhrifum og fólki fækkað, sérstaklega eftir mannskætt flugslys þar sem námumenn Píramídans fórust árið 1996 en hann er nú draugabær.

Íbúum Barentsburgar hefur einnig fækkað. Á níunda áratugnum bjuggu þar um 1.500 manns. En þrátt fyrir hnignun vilja Rússar þó ekki missa ítök sín á Svalbarða. Til að tæma ekki námuna við Barentsburg er aðeins takmarkað efni sótt úr henni á hverju ári. Reglulega saka þeir einnig Norðmenn um að brjóta sáttmálann. Meðal annars hefur verið deilt um ratsjárstöð Norðmanna sem veitir NATO svokölluð krosshnit fyrir dróna.

Norðmenn eru meðvitaðir um ítök Rússa á Svalbarða og möguleikann á því að þeim gæti allt í einu snarfjölgað, eins og sáttmálinn leyfir. Nýlega voru því settar reglur þar sem útlendingar þyrftu að hafa búið í að minnsta kosti í þrjú ár á fastlandi Noregs til að mega kjósa til sveitarstjórnar.

Spenna í loftinu

Í viðtali við fréttastofuna AP fyrr á árinu sagðist Arild Olsen, bæjarstjóri Longyearbyen, aldrei á sínum 22 árum á Svalbarða hafa upplifað annað eins ósætti og nú. „Það er spenna í loftinu,“ sagði hann.

Þó að samskiptin milli Norðmanna og Rússa séu stirð þá er andrúmsloftið mun meira þrúgandi milli Rússa og Úkraínumanna í Barentsburg. Arktikugol rekur ekki aðeins námuna heldur verslunina og alla aðra þjónustu á staðnum. Konsúllinn Gúshtsjín býr í langstærsta og flottasta húsinu í bænum, sem varið er með járngrindverki og öryggismyndavélum.

Úkraínumennirnir sem eftir eru, og Rússarnir sem ósáttir eru við stríðsreksturinn, hafa lært að halda sér saman. Jafnvel þó að lagalega séu þeir staddir á norskri grundu. Lífsviðurværið er undir og jafnvel eitthvað meira.

Fólk sem hrökklast hefur frá Barentsburg sakar Arktikugol um að bæla niður alla umræðu og gagnrýni á stríðsreksturinn. Í þau skipti sem úkraínski fáninn hefur verið hengdur upp í bænum hefur hann verið rifinn niður jafnharðan.

.

Mynd – wikimedia.org 13.12.2022