Asbeströrum skipt út í lengstu hitaveitulögn landsins, hvað er asbest?

Heimild:      

Janúar 2012

Smella á mynd til stækka

Orkuveita Reykjavíkur vinnur að endurnýjun lengstu hitavatnslagnar á Íslandi. Lögnin er úr asbesti, efni sem hefur verið bannað víðast hvar og er talið skaðlegt heilsu manna. Neytendur vatnsins þurfa ekki að hafa áhyggjur að vatnið sé heilsuspillandi, segir heilbrigðisfulltrúi.

Lögnin liggur úr Deildartunguhver, vatnsmesta hver Evrópu. Úr honum renna 180 lítrar af um 100° heitu vatni á sekúndu. Vatninu er dælt til Akraness og Borgarness. Lögnin er sú lengsta á Íslandi, en frá Deildartunguhver til Akraness eru 62 kílómetrar.

Það var Hitaveita Akranness og Borgarfjarðar, HAB,sem hóf að leggja lögnina upp úr 1980 og hófst sala úr henni í Borgarnesi árið 1981 og á Akranesi 1982.  HAB var í eigu ríkisins og sveitarfélaganna, en árið 2002 rann hlutur sveitarfélaganna inn í Orkuveitu Reykjavíkur sem síðan keypti hlut ríkisins árið 2010. Ekki var vitað um skaðsemi asbests á þeim tíma sem lögnin var lögð.

Upphaflega lögnin er úr asbesti, en undanfarin ár hefur Orkuveitan unnið að því að endurnýja lögnina. Búið er að skipta út gömlu lögninni með asbestinu fyrir nýja lögn á 15 kílómetra kafla.
Samkvæmt upplýsingum frá Orkuveitunni er asbest algengt lagnaefni og víða notað til að flytja neysluvatn. Einungis er flutt heitt vatn úr lögninni úr Deildartunguhver.
Upphaflega lögnin er úr asbesti, sem er að ýmsu leyti ágætt lagnaefni en hefur þó galla. Einn er að það er stökkt og þolir illa hreyfingar á jarðvegi, til dæmis þar sem lögnin liggur um mýrlendi. Þá þolir efnið síður sveiflur í þrýstingi og hita en sveigjanlegri efni sem tekið hafa við,
segir Eiríkur Hjálmarsson, upplýsingafulltrúi Orkuveitu Reykjavíkur. Tíðar bilanir í lögninni urðu til þess að ráðist var skipulega í endurnýjun hennar fyrir nokkrum árum.

Helgi Helgason, framkvæmdastjóri Heilbrigðiseftirlits Vesturlands, segir asbest í lögnum ekki ógna heilsu fólks.
Það er fyrst og fremst þegar það er átt við það, þegar það er sagað og þess háttar, sem það verður hættulegt. Þá getur rykið úr asbestinu farið ofan í berkjurnar og valdið sjúkdómum. Efnið sem slíkt er ekki hættulegt, heldur er það rykið.
Helgi segist vita til þess að asbest hafi verið notað í lagnir sem fluttu neysluvatn, en telur að búið sé að skipta þeim flestum út.
Það hefur komið upp orðræða að þetta geti valdið heilsutjóni, en það er misskilningur.
Sérfræðingur í efnafræði sem Pressan ræddi við telur sömuleiðis að lítil hætta sé á að asbestið í þessum tilteknu lögnum sé skaðlegt heilsu íbúa á Akranesi og í Borgarnesi. Ólíklegt sé að ryk berist úr lögnunum með vatninu, sérstaklega þar sem um heitt vatn er að ræða. Líklegt sé að steinefni úr heita vatninu hafi myndað húð sem kemur í veg fyrir upptöku ryks.

Hvað er asbest?

Asbest er samheiti yfir nokkrar steintegundir sem allar eiga það sameiginlegt að mynda þráðkennda kristalla (sjá mynd til vinstri). Þessir kristallar eru oft mjög fíngerðir, ekki ósvipaðir englahárinu sem sumir nota til að skreyta jólatrén sín.

Asbestþræðir eru til margra hluta nytsamlegir, til dæmis sem hljóð- eða hitaeinangrun. Nú er samt notkun asbests til einangrunar í húsum bönnuð á flestum stöðum í heiminum en enn er nokkuð algengt að nýta það í bremsuborða bíla. Einnig má finna asbest í lími, leir og gólfdúkum, svo dæmi séu tekin.

Asbest brotnar mjög auðveldlega niður og myndar fínsallað asbestryk. Rykið líkist helst litlum nálum, frekar en kornum, sem gerir að verkum að það festist í lungum við innöndun. Loftið sem við öndum að okkur inniheldur yfirleitt örlí3tið af asbesti, en ekki þó í því magni að það valdi okkur skaða.

Ef maður andar hins vegar að sér miklu magni af asbestryki geta þræðirnir orðið svo margir að þeir valdi tjóni. Skaðinn kemur oft ekki fram fyrr en 20-40 árum seinna og þá sem steinlunga (e. asbestosis, myndun örvefs í lunga, sjá mynd til hægri), lungnakrabbamein eða fleiðrukrabbamein (e. mesothelioma, krabbamein í himnu sem umlykur lungun).

Allir þessir sjúkdómar eru alvarlegir. Steinlunga er óafturkræfur sjúkdómur þar sem aragrúi öra myndast í lunganu sem koma í veg fyrir að lungað starfi eðlilega. Ekki er mögulegt að laga örin þegar þau eru komin heldur er einungis hægt að reyna að fyrirbyggja að viðkomandi verði fyrir meiri skaða. Þessi sjúkdómur leiðir í besta falli til örorku og venjan er að hann versni með aldrinum.

Þeir sem greinast með steinlunga eru í aukinni hættu að greinast einnig með annað af áðurnefndum krabbameinum. Bæði krabbameinin eru erfið í meðferð og há dánartíðni af þeim báðum. Stundum er hægt að halda aftur af þeim um tíma, en algengt er að fólk deyi innan fárra ára eða jafnvel innan árs frá því að krabbameinið greinist.

Sökum þess hve sjúkdómarnir eru alvarlegir, og af því að þeir gera ekki vart við sig fyrr en löngu eftir að skaðinn er skeður, hafa flest heilbrigðisyfirvöld tekið þá ákvörðun að banna notkun asbests þegar líklegt þykir að það valdi auknu asbestryki í andrúmslofti. Notkun í bremsuborðum í bílum er hins vegar ennþá leyfð og eru bifvélavirkjar því í áhættuhópi. Áhættuþættir sem hafa mikil áhrif eru reykingar, en talið er að þær geti nánast tvöfaldað hættuna á lungnakrabbameini af völdum asbestmengunar.