Veruleikafirring neytandans

Þorsteinn Þorsteinsson

Eru nútíma lífshættir umhverfissprengjur? Neysluvenjur á 21. öld krefjast umfangsmikillar hráefna- og vöruframleiðslu til að fullnægja kröfum neytenda um allan heim. Framleiðslan hefur hliðarverkanir sem raska jafnvægi í náttúrunni.

Neikvæð umhverfisáhrif spanna allt frá framleiðslu lyfja, matvæla, bóka, húsbúnaðar, farsíma og tölva upp í framleiðslu á bifreiðum, skipum, olíuborpöllum og byggingarvörum fyrir skóla, verslunarmiðstöðvar og flughafnir. Við þetta bætist jarðvegseyðing vegna ofyrkju og ofbeitar og mengandi áhrif af notkun jarðefnaeldsneytis til að knýja samgöngutæki, hita húsakynni og framleiða orku fyrir rekstur tæknibúnaðar.

Gríðarleg umhverfismengun af plastefnum er alþjóðleg umhverfis­vá. Ný spá Alþjóða efnahagsráðsins áætlar að meira verði af plasti en fiski í sjónum árið 2050. Offita er alvarlegt heilbrigðisvandmál sem tengist nútíma neysluvenjum. Eru einhverjar líkur á að stemma megi stigu við slíkum afleiðingum neyslumenningarinnar?

Þarfir og gerviþarfir
Neysluhagkerfi 21. aldar speglar þróunina frá frumvinnslu hráefna upp í þjónustumiðað hátæknisamfélag. Í sumum tilvikum er um að ræða grunnþarfir mannskepnunnar en í öðrum tilfellum má flokka eftirspurn neytenda undir „gerviþarfir“. Skilin eru óljós. Það sem í gær var talin gerviþörf, kann að þykja nauðsyn í dag. Þegar farsímar ruddu sér til rúms á síðustu öld, flokkuðu margir þá undir óþarfa. Fáum dettur slíkt lengur í hug enda þykir farsíminn þarfasti þjónninn á samskiptaöld og mikilvægt öryggistæki.

Grunniðnaður fyrir neyslusamfélög nútímans felst í framleiðslu á efnum á borð við stál, ál, kopar, kísil, gull, silfur, króm, klór, natríum, kalíum, kalsíum, magnesíum, títan, olíu, plast, gler, timbur og pappír auk margvíslegra flókinna efnasambanda, lífrænna og ólífrænna. Framlag okkar Íslendinga felst í orkusæknum iðnaði, aðallega áliðnaði, en einnig í framleiðslu á kísiljárni sem er mikilvægt íblendiefni stálafurða.

Með einn kaldan á kantinum
Margir andæfa neikvæðum áhrifum verksmiðjuframleiðslu og spyrja: „Er þetta ekki komið út í öfgar?“ Félagasamtök kalla eftir breytingum ásamt einstaklingum sem finna til ábyrgðarkenndar gagnvart umhverfinu. Slík gagnrýni er mikilvægt aðhald gagnvart stjórnvöldum og framleiðendum og hefur t.d. jákvæð áhrif á reglugerðir og eftirlit með losun efna. Gallinn er bara sá að flestum gagnrýnendum er fyrirmunað að átta sig á orsakarsamhenginu milli eftirspurnar neyslusamfélagsins og óumflýjanlegrar framleiðslu til að fullnægja eftirspurninni. Blindastir eru gagnrýnendurnir á eigin neyslu.

Er það til dæmis ekki svolítið broslegt að sjá fyrir sér einstakling hamast gegn áliðnaði með farsíma úr áli í hendi, tölvu úr áli fyrir framan sig og einn kaldan í áldós á kantinum? Á skrifborðinu liggur útprentaður farmiði til útlanda með flugvél úr áli. Í eldhúsinu eru búsáhöld og mat­vælaumbúðir úr áli og lyfjaumbúðir úr áli í lyfjaskápnum. Utan dyra standa reiðhjól og bifreið úr áli, til þjónustu reiðubúin.

Sannleikurinn er sá að með virkjunum og álverum er verið að svara kröfum og óskum fólks sem jafnvel gagnrýnir hvort tveggja harðlega. Fólk ferðast með léttum og sparneytnum farartækjum úr áli og finnst það sjálfsagt. Fólk situr við tölvuna og finnst að rafmagnið komi úr veggnum en ekki frá virkjunum. Við drekkum bjór og gosdrykki úr áldósum. Viljum við frekar drekka þá úr plastílátum? Menn hafa þægindin í hendi sér en hneykslast um leið á því hvernig þau verða til.

Nútímamaðurinn er aftengdur raunveruleikanum. Ef menn vilja virkilega leggja af virkjanir og orkusækinn iðnað, væri kannski nær að leggja fyrst af þá lífshætti sem kalla á þessa starfsemi. En er það raunhæft? Við getum kannski horfið aftur til fortíðar varðandi einhver áhöld og umbúðir en getum við verið án rafmagns, bíla og flugvéla?

Heimild: Vísir